Revoluties, oproeren, beeldenstorm

Duitse revolutie van 1848 in Weert en Nederweert

Emile Haanen, 'Nederweert in het revolutiejaar 1848. Liever Duitsch dan Hollandsch?'
In: Nederweerts Verleden : Mensen, Macht en Middelen (Nederweert 1996) 31-48.

Inhoud: Eerst wordt verslag gedaan van de burgemeesters- en de secretarisbenoeming in 1848, waarna de stemkeuze van de Nederweertenaren bij de Duitse en Nederlandse verkiezingen belicht wordt. Deze laatste uitslag is reden voor de separatisten eens flink verbaal uit te pakken. Met als gevolg dat zij begin 1849 werden vervolgd en in dat najaar veroordeeld. Het separatisme was als beweging toen al ingezakt.

Emile Haanen, 'Het revolutiejaar 1848: De Duitse vlag op de Sint Martinuskerk? Weert en het Limburgse separatisme'.
In: Weert in woord en beeld : jaarboek voor Weert 1993 7 (1992) 103-144.

Inhoud: Nederlands-Limburg werd na 1839 een Nederlandse provincie, maar werd m.u.v. Venlo en Maastricht ook deel van de Duitse Bond. Als gevolg van de revolutie in Duitsland werden in Bonds-Limburg verkiezingen gehouden voor het Duitse parlement. Het artikel geeft uitvoerig de stemming weer onder de Weerter bevolking en hun keuze voor afscheiding van Nederland en aansluiting bij Duitsland, wat weer leidde tot een militaire bezetting van Weert.

Belgische revolutie in Weert en Nederweert

Emile Haanen, 'Nederweert van zwart-geel-rood naar rood-wit-blauw. Politiek en recht in 1838/1839'.
In: Nederweerts Verleden : Conflict en Harmonie (Nederweert 1991) 9-21.

Inhoud: Beschrijving van de actie voor het behoud van Nederweert als deel van het koninkrijk België wordt verhaald. Na de overdracht in 1839 aan Nederland vindt er tijdens de kermis een rel plaats. Het Openbaar Ministerie in Roermond beschuldigt twee gearresteerden van het roepen van pro-Belgische kreten en verzet bij hun arrestatie. De hele toedracht wordt uitvoerig uit de doeken gedaan.

Emile Haanen, 'Vive les Belges, merde pour les Hollandais of Weert in de jaren 1838/1839'.
In: Weert in woord en beeld : jaarboek voor Weert 1989 4 (1989) 140-151.

Inhoud: De actie voor het behoud van Weert als deel van het koninkrijk België en de reactie na de overdracht aan Nederland vormen de hoofdmoot.

Franse occupatie

Jan Henkens, ‘Verbod tot godsdienstoefeningen in het openbaar te Weert in 1796’.
In: De Maasgouw : Limburgs tijdschrift voor geschiedenis, taal en kunst 70 (1951) 43-45.

Inhoud: Weergave van het decreet van het departement van de Nedermaas en beschrijving van oproerige gebeurtenissen in Weert, met name het optreden van de minderbroeders, die de afkondiging van dit Franse decreet hebben bewerkstelligd.

Brabantse revolutie in Weert, Nederweert en Wessem

Emile Haanen, 'De Brabantse revolutie en de eerste Oostenrijkse restauratie in Wessem (1789 - 1792)'.
In: Opera Omnia III : Een verzameling historische en heemkundige opstellen (Thorn 2005) 202-236.

Inhoud: De paragraaf over Wessem in het hierna genoemde artikel is fors uitgebreid en aangevuld. Met name de verschillende politieke posities van enerzijds de magistraat en anderzijds de geërfden tijdens de Brabantse opstand, worden uitvoerig aan de orde gesteld. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de vervanging van de pastoor, scholtis en secretaris door het gerestaureerde gezag. Belicht worden ook de eis om en de toekenning van smartengeld voor een Wessemer echtpaar, dat tijdens de opstand loyaal aan de keizer was gebleven.

Emile Haanen, 'Weert, Nederweert en Wessem onafhankelijk! De Brabantse revolutie 1789-1790'.
In: Weert in woord en beeld : jaarboek voor Weert 2000 14 (1999) 63-102.

Inhoud: Het Weerter aandeel in de opstand in de Oostenrijkse Nederlanden tegen het bewind van keizer Joseph II wordt beschreven. Met name de het verloop van de éénjarige omwenteling in Weert, de hulp van Weert aan Roermond bij de omverwerping van het gezag in Oostenrijks-Gelderland en de afscheiding van Weert van Gelderland worden uitvoerig geschetst.


Satirische weergave van de Slag bij Falmagne op 28 september 1790. De troepen van de Republiek der Verenigde Nederlandse Staten (ontstaan tengevolge van de Brabantse Revolutie),  voornamelijk vrijwilligers (rechts op de afbeelding), werden verslagen door de Oostenrijkers (links op de afbeelding).
De campagne was door Brussel (=de Republiek) gelanceerd als een kruistocht tegen de goddelozen.

A.J. Flament, 'Een schrijven van pastoor J. Janssens, L.L. Janssens, priester en Jos. Haex Med Dr uit Maarheze aan de magistraat van Weert om zich te verontschuldige van hunne verwijdering ten tijde der patriottische onlusten [1792]'.
In: De Maasgouw : orgaan voor Limburgsche geschiedenis, taal en letterkunde 15 (1893) 14-15.

Inhoud: Inmiddels zoekgeraakte brief van drie Weerterenaren die naar Staats-Brabant zijn uitgeweken met verklaring voor hun handelen en met de vraag of de amnestie nog steeds geldt en of ze veilig naar Weert kunnen terugkeren.

'Poging der Weertenaren om zich van Gelderland af te scheiden 1790'.
In: De Maasgouw : orgaan voor Limburgsche geschiedenis, taal- en letterkunde 5 (1883) 13-15.

Inhoud: Memorie van de Staten van Gelderland voor de Staten van Brabant met voorstel om de geschillen met het Land van Weert op te lossen. Zie paragraaf 12, artikel 'Weert, Nederweert en Wessem onafhankelijk' (klik hier).

J. Henkens, 'De ontvoering van drie Roermondenaren door Weertenaren in 1789'.
In: De Maasgouw : tijdschrift voor Limburgse geschiedenis en oudheidkunde 101(1982) 49-63.

Inhoud: Geeft een samenvatting van de kroniek van Goofers (klik hier) en de brieven van de gearresteerde Stuers (klik hier) over de gevangenneming weer. Vervolgens wordt de dagvaarding van Stuers voor schadevergoeding geciteerd en de brief van de drie gevluchte Weertenaren (klik hier) aangehaald. Tenslotte worden enkele zinnen uit een verdedigingsakte van Weertenaren tegen de hoge eisen weergegeven. Afgesloten wordt met de verheffing in de adelstand van Stuers als beloning voor zijn steun aan de keizer in die moeilijke periode.
Onjuist is dat hij in de rijksadel zou zijn opgenomen met de titel van ridder; hij werd in de Nederlandse adel kosteloos en zonder titel opgenomen.
Het artikel is achterhaald door publicatie van het opstel: 'De schadeloosstellingacties van Luytgens, Stuers en Van der Renne tegen de Weertenaren in 1791-1792' in de 'Spiegel van Roermond' 2012 .

[Victor de Stuers], 'Gevangenneming van Pierre Jean Joseph Bernard Stuers, raad en momboir in het Souvereine Hof van Gelderland, door de Weertenaren in 1789'.
In: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg à Maestricht 25 (1888) 411-418.

Inhoud: Aan de hand van een aantal brieven en stukken, thans in het familiearchief-De Stuers, wordt de persoonlijke visie van J.B. Stuers op zijn arrestatie en de omstandigheden waaronder dat gebeurde beschreven.

Berigt voor den Eerw. Heer J. Janssens, Pastoor tot Weerdt, geinsinueerden op de Requeste van den Heer Raed en Momboir , [1787], z.p., 1-11.

Vindplaats gedrukte versie: Bibliotheek Algemeen Rijksarchief te Brussel onder nummer EP04649.
Vindplaats concept: Gemeentearchief Weert, archief parochie St.Martinus Weert 1404-1979, inv.nr. 745. 

Inhoud: Verweerschrift van 8 januari 1787 van pastoor Jos. Janssens van Weert tegen de aanklacht van 15 december 1786 van de momboir Stuers van het Hof in Roermond betreffende het niet-afkondigen van het edict van 16 oktober 1786 van keizer en koning Joseph II inzake de oprichting van het seminarie-generaal te Leuven en het vonnis van het Hof van 26 januari 1787, gevolgd door het besluit van de bisschop en een brief van de secretaris van het bisdom.
 

Lambertus Goofers, ‘Chroniek der stad Weert van 1782 tot 1802 : Geschreven door den ooggetuige Lambertus Goofers'.
In: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg 25 (1888) 365-410.

Inhoud: Goofers beschrijft de opvallende en karakteristieke gebeurtenissen, zoals die vanaf 10 april 1790 door hem beleefd zijn. De periode 1784 - 1790 heeft hij retrospectief beschreven. Jos. Habets bezorgde de uitgave van dit handschrift. Goofers laat onder meer de Brabantse en de Franse revolutie, het komen en gaan van de Oostenrijkers, het planten van de Franse vrijheidsboom en het opheffen van de Weerter kloosters de revue passeren.

Beeldenstorm en nasleep in Weert en Wessem

J.S. van Veen, 'Een brief van Wilhelmus Lindanus, bisschop van Roermond, aan Alva:
1571 (1570) – Januari 31'.
In: De Maasgouw : orgaan voor Limburgsche geschiedenis, taal- en letterkunde 7 (1905) 48.

Inhoud: De ketterij in Weert.

Ruud van den Berg, ‘Nederweert en Weert aan de vooravond van de tachtigjarige oorlog : Een analyse van de kroniek van Maria Luyten uit Weert, 1442-1570’.
In: Nederweerts verleden : Doorsneden land (Nederweert 1989) 75-108.

Inhoud: Betreft een tweede en uitvoeriger analyse van de 19e eeuwse kroniekkopie dan de analytische bijlagen van het hieronder staande werkstuk van A. Salomons (klik hier) waar overigens niet naar verwezen wordt. De onderwerpen van analyse zijn veelal anders. Nieuw is de vergelijking van de beginperiode van het klooster Maria-Wijngaard met die uit een getijdenboek (klik hier), waarbij tevens gebruik wordt gemaakt van andere bronnen ter verifiëring. Voorts komen een kerkroof en een vermeende bekeringspoging in Nederweert aan de orde. Verder natuurrampen zoals aardbevingen en epidemieen. De dubbelvermelding van vervalsing van lakenzegels, de dood door hongersnood en de prediking wordt bij beiden geschetst doch met verschillende conclusies.
Klik hier voor bovengenoemd artikel 

Arthur F. Salomons, 'De beeldenstorm in Weert'.
In: Skript : historisch tijdschrift 7 (1985) 179-190.

Inhoud: Omwerking van zijn werkstuk (klik hier) in artikelvorm, waarbij rekening wordt gehouden met de verhandeling van Jos Venner over de Beeldenstorm in Weert (klik hier). Ook wordt de these over het Hongerjaar 1566 van Erich Kuttner getoetst. De analytische bijlagen van het werkstuk over de kroniek van zuster Luyten zijn niet opgenomen.

Arthur F. Salomons, De beeldenstorm in Weert : De 'geuserijen te Weert' van 1566 en 1567, geplaatst in hun sociaal-economische, politieke en religieuze context, niet-gepubliceerd doctoraal werkstuk, Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, 1985, 37 p.

Inhoud: Literatuurscriptie met conclusies over de Beeldenstorm in Weert. Een uitvoerige analyse van de kroniek van zuster Luyten uit het klooster Maria-Wijngaard (klik hier) is toegevoegd, waarbij voor de eerste keer dateringsfouten en dubbelvermeldingen aan de orde komen.

J.G.C. Venner, ‘De beeldenstorm in Weert en Wessem’.
In: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg 118 (1982) 249-283.

Inhoud: Eerste omvangrijke studie naar de Beeldenstorm. Tevens wordt een beschrijving van de actuele sociaal-economische en kerkelijke toestand gegeven. Met behulp van schaarse bronnen behandelt de auteur de opkomst van nieuwe religieuze ideeën. Eveneens komt de invloed van Philips van Montmorency, graaf van Horn en heer van Weert en Wessem, aan de orde, waarbij de rol die zijn moeder Anna van Egmont en zijn vrouw Walburgis van Nieuwenaer spelen, niet wordt vergeten. De politieke ontwikkelingen tot 1571 met betrekking tot Weert worden beschreven.
De auteur heeft een poging aangewend de sociale achtergrond van de beeldstormers te duiden teneinde de these van Erich Kuttner over het Hongerjaar 1566 te toetsen.

Gerard van Hasselt, Stukken voor de vaderlandsche historie Dl 2 (Arnhem/Amsterdam 1792) 9-10, 36-38, 42-43, 307-308.

Inhoud: Betreft vier Franstalige uitspraken van de hertog van Alva over de verbeurdverklaring van alle goederen en eeuwige verbanning van met name genoemde Weerter, Nederweerter en Wessemer opstandelingen, beeldstormers en calvinisten,
gedateerd 26 april 1570, 21 augustus 1570 en 27 februari 1571.
Sommigen van hen hebben de prins van Oranje geholpen of hebben onder gezag van Hendrik van Brederode gestaan. Ook hebben ze met geweld doperse gevangenen bevrijd uit de gevangenis van Turnhout en predikanten ondersteund. Enkelen zouden dan weer het katholieke geloof afgezworen hebben, althans volgens de veroordelingen.
Afgesloten wordt met een lijst van Gelderse personen, die van het generaal-pardon van de koning uit 1574 uitgesloten worden, waaronder vijf met name genoemde Weerter predikanten.

Jos. Kleyntjens, ‘Bijdrage tot den Beeldenstorm : Beeldenstorm te Wessem (L.)’
In: De Navorscher : een middel tot gedachtenwisseling en letterkundig verkeer tusschen allen die iets weten. iets te vragen hebben of iets kunnen oplossen 84 (1935) 145-154.

Inhoud: Geeft het becommentarieerd verslag weer van de Spaans-Nederlandse commissaris en raadsheer Willem van Ghendt van zijn verhoor van de vermoedelijke beeldstormers en nieuwlichters in Wessem.

P.M.E.F. Adriaens, 'Antonius van der Steen : Een Nederweerter pastoor in roerige tijden'
In: Weert in woord en beeld : jaarboek voor Weert 1999 13 (1998) 28-32.

Inhoud: Het eerste deel geeft een vertaling van de Latijnse tekst (klik hier) over de mislukte bekeringspoging van de Nederweertenaren in 1566. Het tweede deel handelt over vier studiebeurzen, gesticht door Antonius van der Steen (a Lapide), pastoor van Nederweert († 1579) ten behoeve van kinderen van onvermogenden uit Nederweert, Overpelt en Kaulille.

A. Nieuwenhuizen, 'Eene bijdrage tot de voorgaande kronijk, op het jaar 1566'.
In: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg 12 (1875) 220-224.

Inhoud: Latijnse tekst uit 1619 over de mislukte bekeringspoging van de Nederweertenaren in 1566, getrokken uit het memoriaalboek van de minderbroeders te Weert. Voor de motivering van de onjuiste weergave van die poging, zie Venner, blz. 271, noot 114 (klik hier). Voor de Nederlandse vertaling, zie Adriaens, blz. 28-29 (klik hier).

E.F. Panhuysen, 'Leonardus Gisberti Panhuysen van Oeteren (Leonardus Panhusius) : bijdrage tot de reformatiegeschiedenis van Noord Limburg'.
E.F. Panhuysen, 'Leonardus Gisberti Panhuysen van Oeteren (Leonardus Panhusius) : te Hörstgen en Weert'.
In: Historisch Tijdschrift 11 (1932)`124-135 en 249-257.

Inhoud: Twee delen van een driedelige en breed opgezette biografie, die gebaseerd is op literatuurstudie.
Het eerste artikel behandelt zijn afkomst en familie en voorts zijn kort verblijf als kanunnik in Thorn. Daarna is hij voor studie naar Keulen vertrokken.
Het tweede artikel gaat in op de invoering in 1556 van de gereformeerde godsdienst in het Horstjen (thans stad Kamp-Lintfort/Kreis Wesel) door de plaatselijke heer, die tevens heer van Meijel, Pol en Panheel en bezitter van de Hornse lenen Ghoor en Buggenum was. Na zijn studie in Keulen, waar hij vermoedelijk reformatorisch werd, verbleef Lenard van Oeteren als predikant in het Horstjen. Hij was rond 1559 predikant in Weert en werd later afgezet. In navolging van Jos. Habets wordt abusievelijk Walburgis van Nieuwenaer en niet haar schoonmoeder Anna van Egmont als de grote voortrekster van de reformatie in Weert aangeduid.
Het derde artikel gaat over zijn verblijf in Venlo en is hier niet opgenomen.

Ch. Creemers (red.), 'Kronijk uit het klooster Maria-Wijngaard te Weert : 1442-1587 : opgesteld door zuster Maria Luyten'.
In: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Duché de Limbourg 12 (1875) 145-220.

Inhoud: Negentiende eeuws afschrift van de verloren gegane beroemde kroniek uit het klooster van de Witte Nonnen of Reguliere Kanunnikessen te Weert. Er bestaan twee afschriften, die op wat spellingsverschillen en enkele verkeerd gelezen woorden na, identiek zijn. De kroniek valt globaal in vier delen uiteen.
De gebeurtenissen uit de periode van 1442 - 1539, die waarschijnlijk overgeschreven zijn uit andere aantekeningen (klik hier). Zie hiervoor eveneens naar het artikel van R. van den Berg.
Het tweede deel behandelt summier de periode 1542 - 1562.
Bijna de gehele kroniek beslaat het derde deel en gaat over de periode 1562 -1570, Het is een uitvoerig, boeiend en persoonlijk verslag van een of meerdere kloosterzusters over hun belevenissen tijdens de Weerter Beeldenstorm in 1566 en de opkomst van het protestantisme.Vermoedelijk heette één van deze kroniekschrijfsters Mariken Luyten. Een aantal gebeurtenissen wordt tweemaal vermeld. Zie hiervoor naar de studies van A. Salomons en R. van den Berg.
Het vierde deel betreft een verslag over de gebeurtenissen in 1587 in de Meierij van 's-Hertogenbosch en houdt geen verband met het Weerter klooster.

Terug naar overzicht